САНАТ
Аргымакты «жаман» деп,
Бууданды кайдан табасың?
Агайынды «жаман» деп,
Тууганды кайдан табасың?
Ак саманды «жаман» деп,
Чөптү кайдан табасың?
Аз дүйнөнү «жаман» деп,
Көптү кайдан табасың?
Жарма, чайды «жаман» деп,
Этти кайдан табасың?
Акындарды «жаман» деп,
Кепти кайдан табасың?
Агарган карда көп жүрсөң,
Көзүң бир күн карыгат,
Агайынден чет жүрсөң,
Көңүлүң бир күн тарыгат.
Тууганына батпаган,
Душманына жалынат.
Болбос жаман арамза
Болумсуз ишке малынат.
Кийинкисин ойлобой,
Кишинин көөнү калынат.
Жакынына жакпаган,
Жат кишини жамынат.
Ханды кудай урарда
Калкына жаман кас болот.
Байды кудай урарда
Дөөлөтүнө мас болот.
Кышты кудай урарда
Күн жылымдап жаз болот,
Эрди кудай урарда
Элүүндө жаш болот.
Жалпы жылдыз чогулса,
Жарым шоола айдай жок,
Тогуз улак бириксе,
Баасы жалгыз тайдай жок.
Карандай чайды көп ичсең,
Бир кесим казы майдай жок.
Өңкөй бөздүн сапаты
Бир кийимдик шайдай жок.
Бычак берсең, кындап бер,
Кындап берсең, чындап бер,
Берекесиз байлардан
Бейил менен кун кетер.
Жумуш кылсаң, мудаа кыл,
Иштеп кетпе илдекер,
Кара санап бирди алсаң,
Колуңуздан миң кетер
Чечилишип сырдашсаң,
Көкүрөктөн муң кетер.
Баарың болсоң бир ооздуу,
Душманың кантип былк этер?
Булут кетсе асмандан,
Күн ачылып жылт этер,
Ажалың жетип, күн бүтсө,
Кайран башың шылк этер.
Ак бараңдын кундагын,
Аталбасаң сунбагын,
Эрмин десең душмандан
Эки көзүң жумбагын.
Өтүп кеткен иш үчүн
Өкүнүп балаң урбагын.
Көпкөн жигит көп сүйлөйт,
Чечен жигит эп сүйлөйт,
Билбестерге жыйында
Бир сүйлөөгө кеп тийбейт,
Жөн жүрбөгөн жигиттер
Көрүнгөндөн тепки жейт.
Ким көрүнгөн кекенип
«Ушунуку өттү» дейт,
Көз карашың бузулса,
Көргөн адам «көптү» дейт.
Сүт табакты жибитет,
Айран тамса иритет.
Пайдасы жок кеп айтып,
Маңыз сөздү чиритет.
Күлө сүйлөп үйүңө
Күндө кирген күл ичет.
Эки дүлөй кошулса,
Бир-бирине күлүшөт.
Жинди менен жоолошпо,
Суу куйбагын толбоско,
Акмак болуп кетесиң,
Ачууланба болбоско.
Үгүт айтып чарчаба,
Айткан акыл конбоско.
Жолдош болсоң куу менен,
Өмүр өтөр доо менен.
Жыкмайынча качпагын,
Беттешип калсаң, жоо менен.
Суктанбагын сулууга,
Уят айтпа улууга.
Тамаша айтсаң билбеске,
Тар жерде катуу сындырат,
Жамандардын адаты —
Жалган сөздү чын кылат.
Көптү көргөн адамдар
Көнүлүңдү тындырат.
Бекерчиден безе кач,
Ушакчыдан көчө кач!
Кызыктырып кыйыкты,
Кыйын жерге жибербе,
Билбестерди коркутуп,
Алдоо менен имербе,
Жаңшап турган Токоңдун —
Насияты силерге.
Жаның менен акыл айт
Жакшы айтканың билерге.
Колуңдан келбес жумушту
Оюң менен бүтүрбө,
Алыстан келер коноктун
Кабарын укпай күтүнбө.
Айталбаган сөз үчүн
Оозуңду бекер ачпагын,
Мактаганга март болуп,
Оокатыңды чачпагын.
Колдон келер иш болсо,
Коркуп бекер качпагын,
Мурунку жаман ишиңди
Кийинки жерде таштагын.
Жолдош болбо коркокко,
Жүк артпагын торпокко,
Иш кылдырба чоркокко.
Күлүк минсең күүлөнүп,
Эки жагың каранба, —
Көйрөң атка коносуң
Көрүп калган адамга.
Сурап ичкен тамагың —
Суу ичкен менен барабар,
«Сук» атанып айлыңда
Суук болбо, жаш балдар!
Күлүк менен жарышпа.
Билимдүү менен алышпа.
Кейбир1 кылат өзүңдү
Кеп салбагын маңызга.
Көңүл калар кеп айтпа
Оору менен картаңга,
Жанын сатат кээ адам
Жарым чөйчөк талканга.
Бузук менен муңдашпа,
Уятсыз менен ымдашпа,
Болбос ишке кийликпе,
Момундук жөнү бир башка…
Алың менен күч керек
Азык оокат тыңдашка.
Акылсызга сөз айтып,
Акмак менен сырдашпа.
Аялыңды жек көрүп,
Жамандыкты ырбатпа.
ҮЛГҮ ЫРЛАР
Дайранын көркү кемеде,
Баланын көркү энеде,
Акыл айтсаң тыңшабай,
Акмактын көркү жемеде.
Бычактын көркү кынында,
Жылкынын сыны кулунда,
Азамат болсоң, эр жигит,
Ардактуу иштен корунба.
Шибердин көркү — мал менен,
Жылкынын көркү — жал менен.
Жылдыздай жанган кара көз,
Жигиттин көркү — жар менен.
Сакалдын көркү чалда бар,
Сулуунун көркү калда бар.
Суктанып жүрбөй ар кимге,
Сүйгөнүңдү тандап ал.
Түн менен жойлой басканда,
Түлкүлөр түшөт капканга,
Түн экен деп, эр жигит,
Максатыңдан жазганба.
Жаман Адам белгиси —
Өз камы үчүн жүгүрөт,
Жакшы адам белгиси —
Эл камы үчүн күйүнөт.
Эчкинин көркү — төл менен,
Эгиндин көркү жер менен,
Эликтин көркү — төр менен,
Эр жигит көркү — эл менен.
Булбулдун көркү гүлдө бар,
Ырчынын көркү үндө бар,
Ак шумкар учса асманга,
Амалың болсо үндөп ал!
Жайлоонун көркү кымызда,
Кишинин көркү ырыста.
Намысы үчүн жоо сайган
Баатырдын көркү урушта.
Аяздын көркү музда бар,
Алгырдын көркү кушта бар,
Тамактын көркү тузда бар,
Саамайдын көркү кызда бар.
Жамгырдын көркү туманда,
Бүркүттүн көркү кыраанда,
Байкабай жүрсөң кокустан,
Кор болосуң жаманга.
Туйгундун көркү түлөктө,
Баатырдын көркү жүрөктө.
Балбандын көркү билекте,
Өрдөктүн көркү чүрөктө.
Кулпунуп туурда таранса,
Куштун көркү түлөктө.
Кошоматчы кууларды
Кондурба да, түнөтпө.
Кылычтын көркү курчунда,
Кундуздуң көркү сыртында,
Алышкан душман жоо келсе,
Азамат көркү журтунда.
Бак-дарак көркү гүлүндө,
Бакшынын көркү жининде,
Мукам-мукам сайраса,
Булбулдун көркү үнүндө.
Аргымак көркү жалында,
Алманын көркү шагында,
Ак жолборс келсе, тартынба,
Алтын башың барында.
Мылтыктын көркү огунда,
Милтенин көркү чогунда,
Жайылып малың семирсе,
Жайыттын көркү сонун да!
Туяктын көркү тулпарда,
Канаттын көркү шумкарда.
Кулундун көркү жылкыда,
Каз канаттап эл турса,
Аш, тойдун көркү ырчыда.
Темирдин көркү өгөөдө,
Жыгачтын көркү мөмөдө.
Баатырдын көркү маңдайда,
Чечендин көркү таңдайда.
Бирер түркүн эр жигит
Жетишпей жүрөт ар кайда.
Сыянын көркү каламда,
Сырыңды айтпа жаманга.
Сыр алышып, сыр түйгөн
Сырдашың келет саламга.
Жабдыктын көркү жоргодо,
Жаназа, доорон молдодо,
Жаман адам чырылдап,
Жакын болот олжого,
Жабыгып жүрсө, жигитти
«Жакырсың» деп кордобо.
Козусу кошо жайылса,
Койдун көркү ирикте,
Акылы толук азамат,
Айрылбас курбу иликте.
Тунук мүчө, тулпар сын
Дубанды бузган күлүктө.
Сулуунун көркү келбетте,
Шурунун көркү берметте.
Колуңдан келбес бир ишке
Кор болуп көңүл дегдетпе.
Ынтымак болсо калкыңда,
Душманыңдан тартынба,
Айбаты бар жигиттин
Атагы калат артында,
Күжүрмөн эрдин күчү өтөт
Күмүш менен алтынга,
Күчүң барда, эр жигит,
Күмүш өңдүү жалтылда.
Эшендин көөнү зикирде,
Уурунун көөнү пикирде,
Орозодо молдолор
Опулдашат битирге.
Сопунун көөнү азанда,
Соргоктун көөнү казанда.
Чын болсо да, жан кечти
Чыдай берет касамга.
Мергендин көзү милтеде.
Опкоктун көзү күлчөдө.
‘Жакшы аттын көркү — жал менен,
Сулуунун көркү — кал менен,
Булбулдар таңшып сайрашат
Буралган кырчын тал менен.
Жайлоонун көркү ачылат,
Жайылып жаткан мал менен,
Карыса да кемпирлер,
Калжаңдашат чал менен.
Жердин көркү ачылат
Жайкы жашыл гүл менен,
Жай сыпаты бир сонун
Жандын баары дүрбөгөн.
Дыйкандын көркү — жер менен,
Күлүктү чабат тер менен,
Кадырлаш болсо өлгөнчө
Катындын көркү эр менен.
Эл тирилик кылганда,
Эсирип уктап кур жатпа.
Иш тапшырба жалкоого,
Акыл айтпа чалпоого!
НУСКАЛУУ ЫРЛАР
Эрдин эри майтарат
Эриш бузган .жоо мизин.
Кайраты демин кайтарат
Кара өзгөйлүү доо мизин.
Эр эшиги сом темир,
Эритмекке эр керек,
Тескерини түзөткөн,
Эрге дөөлөт бир келет.
Көрөм десең урматын,
Уул үйлөп, кыз чыгар,
Малыңды жутка алдырбай,
Кам көбөйтүп, кыш чыгар.
Эндик, упа, каркыра,
Кыз балага жарашар,
Бетке сыйпап албыртып,
Беш көкүлүн тарашар,
Бейжай болсо энеси,
Беш убак тиер жемеси.
Тарпты жесе жарашат,
Карга, кузгун капыры,
Арга барбы таланса,
Бей-бечара бакыры.
Кузгундардын колунан,
Эзилди элдин жакыры…
ТОКТОГУЛДУН ТӨРӨЛӨРГӨ ЫРДАГАНЫ
(Токтогулдарды кармоо үчүн келген жазалоочу отряддын офицерине карай Токтогулдун ырдаганы)
Калаадан келген чоңдорум
Билесиң иштин болжолун,
Кай жумушта турушат
Силердин кылар ойлоруң?
Кантип көрбөйт көзүңөр,
Эшен, калпа, бай-манап
Элдин канын соргонун.
Керимбайга келишкен
Калаадан чыгып солдаттар,
Анык балаа бай-манап,
Адамзатка жармашкан,
Эшен, калпа дагы бар
Бай-манапты жандашкан,
Букаранын оокатын
Үшүрү деп алдашкан.
Улук болсоң, сыначы,
Ишенбесең өзүмө,
Башкалардан сурачы!
Калаадан келген күнадыр1,
Кулак салып угуптур
Тпктогулдун ырларын,
Адилет болсоң, текшерчи
Кедейди байлар урганын,
Дүң букара көрбөдү
Дүнүйөнүн жыргалын.
Күнадыр, келдиң айылга,
Күн тийбес тоого жайында,
Улук болсоң көз салчы
Жарды-жалчы — жабырга.
Көрүнөө айткан сөзүмдү,
Күнадыр, уксун кулагың,
Бекеринче «чыгым» деп,
Байлап алат бий, болуш
Кедейдин жалгыз улагын,
Сен билбесең, ким билет
Зарлаган элдин убалын?
Көйнөгү жок кедейди
Балапанча басып жеп
Керимбай көрдү убайын.
Жарды-жалчы, кедейлер
Жаралганбы кем болуп?
Күн-түнү түшпөйт үстүнөн
Куур тону тер болуп,
Куураган кедей жүрөгү
Кайгы басып чер болуп,
Жүдөп жүрөт букара
Кузгундарга жем болуп,
Жүрө албады шордуулар
Бай-манапка тең болуп.
«Чыгым» деп алат малдарын,
Айрансыз коёт балдарын,
Алсыз кедей амал жок,
Көтөрөт байдын салганын.
Улук болсоң, алып бер
Кедейден байлар алганын.
Улуктун ишин билбесең,
Байдын сөзүн сүйлөсөң,
Сен да тартып алып кет,
Букаранын калганын!..
КОШ, АПАКЕ!
(Айдалып бара жаткандагы энесине ырдаганы)
Боздодуң, апа, боздодуң.
Кайгымды кайра козгодуң.
Кайрат кылсаң болбойбу,
Тирүүмдө жоктодуң…
Ыйладың, апа, ыйладың
Ыйлаба, жашың кургасын.
Убайым тартып ый-ыйлап,
Уулуңду муңдуу кылбагын!..
Айланайын апамсың,
Анчалык неге жаш алдың?
Айдалып барам алыска,
Азабым тартып жатарсың.
Карууң кетет, кейибе,
Кулак сал менин кебиме.
Ажалым жетип өлбөсөм,
Карчыга куштай айланып
Келермин кайра элиме!
Айланайын апаке!
Балапандай баккансың,
Ак сүтүңдү эмизип,
Бооруңа басып жаткансың,
Мага окшогон жалгызды
Зарлап жүрүп тапкансың.
Алпештедиң, апаке,
Адам кылдың асырап,
Ачылар бекен кабагым
Ушул иштен ажырап?
Керимбай кылды кесирди,
Кекенип мага эсирди.
Жаш кезимден каршы элем,
Журтумдан айдап кетирди.
Башыма түштү, көрөйүн,
Ажалым жетсе өлөйүн,
Кайгырбай, апа, үйгө бар,
Кантейин, барып келейин.
Айланайын, апаке,
Уккун менин сөзүмдү.
Картайганда көп ыйлап,
Алдырба муңга көзүңдү.
Ажалым жетип өлбөсөм,
Акыр бир күн алармын
Керимбайдан өчүмдү.
* * *
Алты сай бараң октолот,
Алты дубан топ болот.
Алты дубан топ болсо,
Асылың Токоң жоктолот.
Жети сай бараң октолот,
Жети дубан топ болот.
Жети дубан топ болсо,
Жетигиң Токоң жоктолот.
БИЗГЕ КЕЛЕР БЕКЕН КЕҢ ЗАМАН
Айдалып кеттим ишим ак,
Алым — карып, күнүм чак,
Ага-ини, туугандар,
Менин актыгымды ойлоп бак!
Жайкалып жүргөн Токтогул,
Чынжыр түшүп колума
Азап түшүп башыма,
Айдалдым Шибер жолуна
Кишен түшүп бутума,
Айдалып кетип барамын,
Кайрылып келер күн барбы
Мен калың кыргыз журтума?
Өзбек, кыргыз — калың журт,
Өскөн элим, аман бол!
Өмүрүмдү жыргатып,
Өткөн элим, аман бол!
Киндик кесип, кир жууган,
Турган жерим, аман бол!
Кичинемден бирге өскөн
Тууган элим, аман бол!
Токоңдо айтар тил барбы?
Торгойдой сайрап Токтогул
Толгонуп келёр күн барбы?
Айдалып кеткен Токтогул
Айланып келер күн барбы?
Ырыскулбектин беш каман,
Пейли бузук беш жаман,
Кеттим Шибер айдалып,
Бизге келер бекен кең заман?!
Залимдин түштүм торуна,
Айдалдым Шибер жолуна,
Элебей жүргөн кезимде
Эшен чыкты шорума.
АЙДАЛЫП ЖӨНӨГӨНДӨ
Эки колум байлатып,
Элимден кармап айдатып,
Күнөө салды мойнума,
Каршыкты манап жолума.
Каргаша өлүм албаса,
Кайрылып келсем ордума,
Чыксам сологойдун оңуна,
Күрсүлдөгөн Дөбөт ай! —
Атакандын Керимбай,
Минсем, кара эшек кылып мойнуңа!
Карагыр, Арым жер калды,
Калың кыргыз эл калды.
Балээлүү ишке кептелтип
Бузуктар салды жаңжалды.
Ажырап менден турушат,
Акыл-эси айран эл
Айдоого чындап мен кеттим,
Аман бол эми, кайран жер.
Кызыл-Үңкүр, Деңдерим,
Кайналба, калган эрмегим.
Кыялдан асты кетпейт го
Кыятка кончу жерлерим.
Сары-Бурчуң, Дендерим
Сандаган сарттар элдерим,
«Сандалтып айдап кетти» — деп
Санаба, калган эрмегим!
Санаамдан кетпей жүрөт го
Салкында, сарай үй тигип,
Саякат кылчу жерлерим
Карагай найза колго алып,
Бел кармашып турушуп,
Керимбай канкор ит менен
Кармашпайт белек бу жайда!
Атадан калган жериме,
Ак шумкар куштай айланып,
Аман келсе алтын баш!
Жазбаган сөздөн жаңылткан
Жалакордун боору таш.
Жалгандан колум байланып,
Жаралуу көздөн акты жаш.
Агаин тууган калың эл
«Аман бол» деймин өзүңдү.
Ажалга берди зулумдар
Айнектен тунук көзүмдү.
Ырайымсыз бу жоодон
Алсам деймин өчүмдү,
Албарсты баскан эмедей,
Арам пейил Керимбай,
Алсыратсам өзүңдү!
Улуу-кары, кичи-жаш,
Угуп кал айткан сөзүмдү:
Туткундан келсем бошонуп,
Тууганыма кошулуп,
Душмандан алам өчүмдү,
Тубаса макоо Керимбай,
Турпактай чукуйм көзүңдү.
КЫЙЫНДЫК ТҮШТҮ БАШЫМА
Кыйындык түштү башыма,
Шириндиги болбосо,
Аманат жалган дүнүйө,
Ар кимге болбойт ашына,
Күнөсү жок, залимге
Кармалып кетип баратам,
Ой эми, каяктан келдим калкыма.
Алганымды томсортпой,
Жалгыз уулум Топчубай,
Баламын өңүн бозортпой,
Ак тузуң тартсын артыма,
Чың этип чымын учпаган,
Көк уюн көгөн тытпаган,
Жайлоом Арым, Суусамыр
Жайыты кенен жер калды,
Жалпы кыргыз эл калды,
Күнөсү жок, сурабай
Айдап кетип баратат,
Күндө салып мойнума,
Кыл чылбыр салып колума,
Кармап кетип баратат.
Өрдөк учуп коно албас,
Көлгө кетип баратам,
Өлгөндө добуш угулбас,
Чөлгө кетип баратам,
Жети атам тууп көрбөгөн
Жерге кетип баратам.
Жазыксыз жашты кармады,
Жараткан башка салганы,
Аркамда жалгыз баламдын,
Атасынан айрылып,
Армандуу күндө кайгырып,
Ичинде калды арманы.
Толгон кыргыз калың эл
Жети атам кадам койгон жер,
Мен элиме келгенче,
Калкала жалгыз баламды.
Балыкты менен Мазар-Суу,
Кудайым сүйгөн Кутчу-Суу,
Атамдан калган алтын туу,
Анык чоң күч бар болсоң,
Ата арбагы жар болсоң,
Аркамда Эшмат, Топчубай
Асыра ини, баламды.
Тулпарын минип туу аштап,
Душманым келди жол баштап,
Туз насибим үзүлүп,
Тууганым, сенден ажырап,
Түрмөгө кеттим кыйгачтап.
Топтоп чыккан Кара-Тыт,
Токтогон жерим Балыгурт.
Жай жегеним сары май,
Жай жайлоом Карабай,
Жайытың тулаң малга жай,
Киндик кесип кир жууган
Атанын журту калды деп,
Алкымдан өтпөйт ичкен чай.
Ажалга кетип баратам,
Асырай көр, бир кудай!
Жалгыз-Өрүк, Белек-Таш,
Жалгаган жерим калды деп,
Жашып агат көздөн жаш,
Абалдан насип бар болсо,
Ат башы менен эр башы,
Кай жерде калбайт алтын баш.
Токтобек менен Белек-Таш
Токтогон жерим сен калдың.
Токтобой агат көздөн жаш.
Тозоктуу күнгө калды окшойт,
Томуктай болгон алтын баш.
Балдары бараң аткан жер,
Баркатта жаткан жер
Балапан багып чоңойткон
Аман калчы, кайран жер,
Көк-Мойнок, Шили, Кыркырак,
Көлөкө майдан, көк шибер
Көөнүмөн чыкпас буркурап,
Ак кептер учту пар калды,
Коёнек жүрчү сай калды.
Ай тийбес аска жар калды,
Көтөрөт экен буюрса,
Насипке кудай салганды.
Балдары жорго минген жер,
Келини торко кийген жер.
Сар-Чечекей, Жыланды,
Аман калгын, кайран жер.
Душманга кеттик кармалып,
Залимге кеттик айдалып,
Отуз төрт жашта оюлдум,
Ой-Конуш менен Моюдум,
Ойногон жерим калды деп,
Ок тийгендей чоюлдум.
Алтымыш киши айдалды,
Аркамдан жетип кармады,
Кудайдан коркпос залимден,
Асыра кыргыз арбагы,
Ажыдаар жаткан дабандан
Ашып кетчү бел кайда?
Аябай жанды сенден деп,
Каарданып камчы уруп,
Айтышып келчү эл кайда?
Аралаш бооруң болбосо,
Кайрылбайт экен мындайда.
Караны, акты билбеген,
Касамкор зулум турбайбы а!
Жетим уул, тул катын,
Арзын айтып ыйлаган,
Адамга зыян кылбаган,
Алты кетмен чапканда,
Аттай салы кулаган,
Айланайын Шамшыкал,
Асырай көр баламды
Азуусу кандуу шумкардан,
Арбашкан зулум булардан.
Боздоп калган апамда
Кайгылуу болуп жүрбөсүн.
Карыптык тартып жүдөсө,
Кас санашкан күлбөсүн.
Кереге кестим салаалап
Кеттим Кабак аралап,
Кедейге душман көп эле,
Кеткен бойдон келбейт деп,
Кеп кылгандар табалап.
Калың менен кармалып,
Кабак жол кеттим айдалып.
Касташкан душман көп эле,
Кармалды, кайтып келбейт деп,
Калгандыр бизди табалап.
Алеги жок шай калды,
Аркамда жарды эл калды,
Асыйга жаңы толду эле,
Ак туяк күлүк мал калды.
Алганынан ажырап,
Алынан тайып калтырап,
Алганым Тоту жар калды,
Кыпкызыл өңү бозоруп,
Атасынан ажырап,
Аркамда Топчу ал калды.
Чыттан көйнөк, чыт ыштан,
Башымда көргөн бир доорум,
Чабар камчы,сүйлөр тил,
Аркамда иним Эшматым,
Кантти экен жалгыз бир боорум?
Сыр айтпаймын душманга,
Зыркырап сынды бир колум.
Ак туяк эле мингеним,
Ак сүтүн берип эмизген,
Апакем калды үйдөгүм!
Алдап тамак жегизген,
Эмчегин ширин дегизген,
Үч маал ак сүт эмизген,
Апакем кантип калды экен?
Душманга чала дегизбең!
Кум-Кыя алыс кулан жол,
Кучакташып бирге өскөн,
Курбу-курдаш аман бол.
Айдалып кеттик алыс жол,
Азилдешип ойногон,
Ак гүлдөй жаштар аман бол.
Эр өлтүрүп, куш тартпай,
Нар өлтүрүп, пул тартпай,
Кылмышы жок, неси жок,
Кандайлыктан тарттык шор?
Жоргосун аттын мине өскөн,
Тоюнда торко кие өскөн,
Толкуган кыргыз, аман бол!
Айлаңар барбы алууга —
Ак болоттун мизинен,
Жыландын заар тилинен,
Артымдан жетип кубалап,
Арбагың барбы, көп кыргыз,
Ажыратып калууга?
Уругум кыргыз калың эл,
Улуу Кум-Бел, Кичи-Бел
Урматтуу элим сен калдың,
Аман бол эми, кайран жер.
Алтымыш киши кармалып,
Айласын таппай таң калып,
Амандашпай, коштошпой
Ага-иним калды саргайып,
Ок жаңылган куландай,
Куйругун үзгөн жыландай
Тууганым калды шалдайып,
Туткун кылып карматып,
Душмандын көбүн талкалап,
Туурамжы кылып койдук деп,
Душманым калды дагдайып,
Кашаты бийик жарсыңбы,
Карасам заман тарсыңбы?
Касам урбай, дарт чалбай,
Кармалып кетип баратам,
Биз бечара карыпты
Калкалар, кудай, барсыңбы?
АЙЛАНГАН ТООНУН БҮРКҮТҮ
Күн тийбес тамда жатамын,
Күч кетип, эс ооп, алсырап,
Алдымдан нымдуу сыз өтөт,
Айласыз жатам жалдырап,
Козголор менде дарман жок,
Кол, бутта кишен шалдырап,
Тим жатсам дале сабашат,
Тил билбей солдат балдырап,
Арачалар адам жок,
Аябай эстен тандырат.
Айланган тоонун бүркүтү
Ак жерден торго чалындым.
Комузду күүгө келтирген
Колума кишен салындым.
Ойлонуп түшкө кирбеген
Көркоолорго багындым.
«Айланайын, тийбе» — деп,
Айласыздан жалындым.
Кысталгандан өлсөм дейм,
Кымбатын кыйбайм жанымдын.
Күү чертип, эркин сайраган
Күкүк элем, наалыдым,
Күжүрмөн тынбай чуркаган
Күлүк элем, талыдым.
Кор болбой турган алтын баш
Күйүттө жүрүп карыдым.
Көз жашын эстеп, ич күйөт
Сүйүшүп алган жарымдын.
Он жашар жалгыз баламды
Ойлонуп күндө сагындым,
Зарлантып койгон күнөөсүз
Заманага таарындым.
УШУНДАЙБЫ СУРАГЫҢ?
(Түрмөгө бир улук киргенде Токтогулдун ырдаганы)
Арыз айтам, кулак сал,
Калааны билген улугум.
Мен бир туткун мусапыр,
Алдыңда зарлап турумун,
Ажырап калды аркамда
Тирүүлөй жетим кулунум.
Эр өлтүрүп, кун тартпай,
Элимден келдим айдалып.
Эчтеме кылган күнөөм жок,
Эки колум байланып,
Куулуп келип жатамын,
Кур азапка кармалып.
Кармады мени Керимбай,
Каршылык менен каралап.
Алыстан келдим айдалып,
Кара жолдон, көп элден
Кайыр сурап, аралап,
Колу, бутум байланган
Али жүрөт жаралап.
Менин айткан сөзүмдү,
Улугум, уксун кулагың.
Азапта жүргөн адамдын,
Ойлосоң боло убалын.
Айдалып жүрүп нечен күн,
Каруум кетип турамын.
Аркама колум байланды,
Амал жоктон чыдадым,
Ак кишини айдамак,
Алал жерден кармамак,
Ушундайбы сурагың?
Улук болсоң, карагын!
Мага окшогон карыпты!
Адилет болсоң, көрсөткүн
Тие турган жарыкты,
Текшерип көрсөң болбойбу,
Жалган менен аныкты!
АЗАПКА ТҮШТҮ ӨМҮРҮМ
(Токтогулдун айдоодо бара жатканда жолдо ырдаган ыры)
Ой, дүнүйө, жалганы…
Кантип чыгат көңүлдөн,
Карып болгон көп журтум
Боздоп ыйлап калганы,
Караңгы күн кайгыны
Кузгундар башка салганы.
Куу дүнүйө.жалгансың,
Букараны боздотуп,
Кайгыны башка салгансың,
Күнөөсү жок адамды
Күн көрсөтпөй айдайсың.
Күнөөсүз түштүм байланып
Керимбайдын колуна.
Жөө түштүм сандалып
Ат жетпеген жолуна,
Чын эле кордук эмеспи,
Чынжыр салды колума,
Тил билбеген солдаттар
Түшүп алды соңума,
Жашабасын Керимбай,
Чыккан го менин шорума
Шылдыратып бутума
Чыгарбай кишен салышты,
Кадыры сиңген калың эл:
«Булбул Током кетти» — деп,
Буркурап ыйлап калышты.
Кайран жаным кор болду,
Кайдан табар экемин
Кадырлашар таанышты
Пенделик түштү башыма,
Ачкадан жаагым карышты.
Амалсыздан бет алдым
Жетпей турган алысты.
Оюма алып жүрөмүн
Айланып элге барышты.
Теңчилик кылып күнадыр
Текшерген жок арызды.
Элимден чыккан Керимбай
Эзелден мага жабышты…
Эки колум аркада
Карыштыра байлады.
Эсил башым кор болду,
Элсиз жакка айдады.
Комузум жок колумда,
Кор болду жаным жайдары,
Толкуган суудай ташыды
Токтогулдун арманы,
Адилеттик кылбастан
Азапты башка салганы…
Жаак менен кызыл тил
Жаңшап ырдап сайрадым,
Куугунтук көрүп душмандан
Курушуп барат айдалым.
Ажыратып эркимден,
Алыс жакка айдадың.
Аркамда солдат балдырап,
Жайымды айтсам тил билбейт.
Жезитте1 колум байлануу,
Же тилдебей тим жүрбөйт.
Коркутуп айдайт теминип,
Бутумдагы кишенди
Чыгарууну бир билбейт.
Камчылап айдайт, кашайгыр,
Айтпады атка мингин деп.
Күнү-түнү тынчытпай,
Шаштырып турат жүргүн деп..
Кайгыда жүргөн карыпмын,
Билбеди зулум жайымды.
Улутунуп үшкүрөм,
Укпады менин зарымды.
Унутпасмын өмүрдө
Жонума салган тагыңды…
Карып болуп кайран жан,
Кир басты кызыл өңүмү.
Азаптан башым кутулбай,
Ачпадым жарык көңүлдү.
Чулдураган солдаттар
Билбейт го менин жөнүмдү.
Азап менен өткөрдүм
Айдалып жүрүп өмүрдү.
Көзүмдүн жашы мончоктоп
Көкүрөккө төгүлдү.
Эки бутум тушалуу,
Арбыбайт баскан кадамым.
Жанымда жок жардамчы
Кайрылар жакын адамым.
Жүрөгүм күйүп өрт болуп,
Ачылбайт менин кабагым.
Жылаңайлак таш басып,
Тамтыгы жок таманым.
Эки колум кишенде,
Амалым жок барамын…
Көзүмдүн жашы көл болуп,
Жаш баладай ыйладым.
Арасы алыс жол экен,
Жан тынымын кылбадым.
Жарым кесе жармага
Жайымды айтып ырдадым.
Ушунча тартып кордукту,
Эмне жазык кылгамын?
Сурадым элден жарманы,
Токоңдун кетти дарманы.
Кыйын экен мусапыр
Тааныбаган адамдан
Тамак сурап барганы.
Айткан менен арылбайт
Азаптуунун арманы.
Айдоодо жүрүп кор болду,
Элинде булбул жайдары.
Эсинен чыкпайт Токоңун
Элинен алыс калганы,
Азап көрүп булбулуң,
Арманын айтып зарлады.
Сары оору кылып айдаган
Солдаттын тийбейт жардамы.
Пенде болуп жол бастым
Комузум жок колумда.
Армандуу көңүл ачылбайт
Сибирдин алыс жолунда.
Кер сары болуп сагындым,
Кетмен-Төбө жерим ай,
Карып болду угулбай
Кайран сонун кебим ай.
Кайда калдың адашып,
Күйгөн оттой демим ай.
Айдоодо жүрүп бөкчөйдү
Ийилбес менин белим ай.
Жазыгым жок, кантейин,
Жазаны тартып жүрөмүн.
Чынжыр менен байланып,
Жара болду билегим.
Жатпай жүрүп күнү-түн
Жамандыктан жүдөдүм.
Жалпы элимден адашып,
Жалындап күйөт жүрөгүм.
Жалынган менен таппадым
Жардамчынын бирөбүн.
Жаралуу билек сыздады,
Жалганда жок бул кордук,
Кантала менен бүргөдөн
Каруубуз кетет таланып.
Жер казабыз муңдуулар
Керээли-кечке сандалып.
Кетмен, күрөк дапдаяр
Колго берет камдалып,
Кечинде кайта камалып,
Мылтыктарын төшүңө
Кесеп турат солдаттар
Кезүүлөшүп кайтарып,
Балыгы сууда чалкыган,
Куулары көлдө калкыган,
Улары тоодон үн салган,
Кийиги зоодон тынч алган,
Бугусу кирип чакырган,
Элиги черде бакырган,
Жайлоосу жашыл жибектей,
Жери жумшак балкыган,
Токоюн жашыл бүр алып,
Булбулдары таңшыган,
Жыпар жыттуу асыл жер,
Жетемби сага, кыргыз эл?
Кайра барып көрөмбү
Же айдоодо жүрүп өлөмбү?
Жүрөгүм толгон кайгы-зар,
Ак элем, күнөөм кечилбей
Ар кимдин оозун караймын
Атасы өлгөн жетимдей.
БОШ КОЙ БИР АЗ КОЛУМДУ!
…Төрөлүк кылсаң, бош койгун,
Чынжыр салбай, колумду.
Эр өлтүрүп койгонсуп,
Катырдың мынча шорумду.
Мен жеримде экенде
Булбул элем таңшыган.
Бүгүн колум бош күнү
Муңдуулар угуп жашыган.
Бук болуп тышка чыга албай
Жатат ыр, күү ташыган,
Бош кой бир аз колумду.
Чыгарып ичтен муңумду
Сайратайын булбулду,
Түшүнсөң кана кургурду…
ТУТКУН ЫРЫ
Жаралдым беле насипсиз?
Кармалып келдим жазыксыз.
Жорго элем жолдон жаңылбас,
Жорток болдум басыксыз.
Туулдум беле насипсиз?
Тутулуп келдим жазыксыз,
Дубанды бузган жорго элем,
Топор болдум басыксыз.
Манаптар сага не жаздым?
Басынып элден адаштым.
Бутумда кишен шалдырап,
Мусапыр болуп бастым.
Кор кылдың, залим, кантейин?
Кошогумдан адаштым.
Капаска түртүп ийгендей
Кайсыныңды талаштым?
Жыйырма*беш жылга кесилип,
Чынжырга бутум тешилип,
Жыгыламын басалбай
Жыңайлак таман эзилип,
Аман кетер бекемин
Азаттык күнгө кезигип?
Болуштан келдим кесилип,
Бозоруп жүрөм эзилип,
Боздотуп урат баспасам,
Бүткөн бой терге тешилип,
Бошонор күнүм бар бекен
Боштондук күнгө кезигип?
Укпадым элдин кабарын,
Күмөндөр тирүү табарым,
Айдалып жүрүп мен өлсөм,
Көмүлбөй жолдо каламын.
Күйүткө салдың, залимдер,
Көрүндү беле залалым?
Көзүн көрөр бекенмин
Күкүктөй жалгыз баламын?
Карыган энем шордуу экен,
Кантип жүрөт болду экен?
Ага-тууган кайрылса,
Ал-абалың мол бекен?
Жайытың жайсыз болгондур,
Жалгызым деп зыркырап,
Жайылып жашың дыркырап,
Койнуңду каптап толгондур.
Кырк миң солдат, мен жалгыз,
Кыжылдайт тилин билбедим.
Кыргыз калкым барындай
Кыялданып күлбөдүм.
Отуз миң солдат, мен жалгыз,
Он ооз тилин билбедим.
Омбудагы түрмөнүн
Ортосунда зилдедим.
Мурутум, чачым алынбай,
Мусапыр болдум мамындай.
Муңайып жүрөм Сибирде
Бошонор күнүм табылбай.
Башыма түштү карыптык
Кара нан жеп, суу ичип,
Кайран жан тартты арыктык.
Көрөр күнүм бар бекен
Шор арылып, жарыктык?
Айдалып элден адашып,
Ал кетип этим көк жашык.
Караңгы тамга камалып,
Каным калды бир кашык.
Карыптык тартып кардым ач,
Агарды сакал, кара чач.
Арылар күнү бар бекен
Армандуу көздөн аккан жаш.
Зар ыйлаткан күнөөсүз,
Залимдердин боору таш,
Кармалып жүрүп мен өлсөм,
Кай жерде калат алтын баш?
Кишен салган атка окшоп,
Чынжыр менен жөө басып,
Кыдыртып айдап күнүгө
Кыйналдым кызыл өң азып.
Чымындай жаным кыйналды
Чым оодарып, жер казып,
Эзилип кайгы шор тарттым,
Эл-журтумдан адашып.
Түрмөдөн аман кутулуп,
Туугандан татсам туз-насип…
Аман-эсен бар бекен
Аркамда калган бир казык?
Күндүзүндө иштетип,
Күүгүмдөн камайт далдага,
Түнүнкүсүн уктатпай,
Түгөттү канды кантала.
Түрмөдө жатып шордуулар,
Түңүлбөй тарттык көп санаа.
Аман бекен аркамда
Тирүүлөй жетим бир бала?
Мусапыр менен муңдуудан
Миллион жатат түрмөдө,
Бүткөн боюн талатып
Кантала менен бүргөгө.
Атылып өлүп кетүүгө
Колго бербейт жалгыз ок.
Караңгы тамда шордуулар
Бошонуп кетер айла жок.
Колго түшүп күнөөсүз,
Кубардың кандуу кызыл жүз.
Ташка тийип кетилди
Далай болот, өткүр миз.
Карып болдуң, кайран баш
Качан токтойт аккан жаш?
Кайраты бар жан элем
Кабыландан жалтанбас.
Муңдуу болдук биз жүдөп,
Мусапырлар бир тилек,
Мендей карып туткундар
Миллиондон көп жүрөт.
Полицей келет балдырап,
Басалбайм муунум дабдырап,
Байлоодо жүрөм күнөөсүз
Панардай көзүм жалдырап.
Жамандыгын ырдайм деп,
Жазыктуу болдум манапка,
Жазыгы жок эченди
Манаптар чапты канатка.
Армандуу энем жүргөндүр
«Ардагым!» — деп жол кауап,
Жалдыратам көзүмдү
Жатсам-турсам көп санап.
Каршылаштык манапка
Өң букара бир тарап,
Айдатып ийди залимдер
Ажалга бизди чын каалап.
Тирүү болсом барганым,
Түгөнөр болсо арманым.
Түңүлдү го ажырап
Тирүүлөй жесир калганым.
Арманыңды чеч, эне,
Ак сүтүңдү кеч, эне.
«Ак кепиндеп, аруу жууп,
Ардагым көмсө» — дечү эле.
Калкымдан аздым көрүнбөй,
Кайгы көп ичтен бөлүнбөй,
Карыган энем сен турмак,
Калармын мен да көмүлбөй.
Калкыма булбул болгондо,
Каруум жетип толгондо,
Камалып жатам алсырап
Кара темир коргондо.
Калкымы көздөй сызууга,
Канатым болсо учууга,
Кара темир коргонду
Каруум болсо бузууга!
|
