ТУТКУНДА ЖҮРГӨНДӨ
(Токтогул туткунда жүргөндө мокок балта менен карагайдан комуз жасап алып, туткундагылардын көңүлүн ачканы.)
Балта берди колума:
— Баскын! — деп айдап желкелеп,
Салды токой жолуна.
Айдап барып токойго
Атып салат экен деп,
Ажалым жеткен экен деп,
Ар нерсе кетти оюма,
Жүрөгүм турбай ордуна.
Казак, кыргыз, өзбектен,
Орус менен ногойдон
Карасам адам көп экен,
Кайгы тартып мен өңдүү
Кармалып келген эл экен,
Күнөөлүүдөн башка адам
Келбей турган жер экен.
Чын айтсам, кепке ишенбей,
Жалган кылды сөзүмдү.
Айдоодо жүрүп чаң басты
Нурдуу кызыл бетимди.
Алдырып коёр бекемин
Күйүткө акыл-эсимди?
Торгойдой Токоң тынбастан,
Токойдон каздым дүмүрдү,
Тоту элем элге сайраган
Толгоп чертип күүмдү.
Сандаган кыргыз калың эл
Сагынгандыр үнүмдү.
Азап менен өткөрдүм
Айдоодо жүрүп күнүмдү,
Өлбөй тирүү мен барып,
Көрөр бекем үйүмдү?
Кайтарат солдат кадалып,
Албайт менин тилимди.
Карагай кесем, каруу жок,
Кара суу ичем, алым жок,
Бозоргон суук күн жааса,
Жылуу үйгө баруу жок.
Мен сыяктуу карыпты
Бир адам эске алуу жок…
Калың токой ичинде
Дүмүрдү көөлөп казамын.
Акылы жок айбанча
Токойдо мөгдөп жатамын.
Айта берсем түгөнбөйт,
Көрүп жүрөм азабым.
Кайсы күнү чыгарат
Көкүрөктө капаны.
Алал жерден мен тарттым
Адам көрбөс жапаны.
Сагынып ырдайм ар күнү
Көтөрүп баккан апамы…
Токойдон дүмүр жыйнадым,
Тобунда булбул Токтогул
Торгой жанды кыйнадым,
Адам барбас талаада
Жабыркап жатып ыйладым.
Карагайдан комузду
Балта менен кылгамын,
Булбул элем сайраган,
Комуз жок чыдап турбадым,
Тагып алып чертемин,
Мандалиндин зымдарын.
Кыдырып жүрүп кыйналып,
Таманым жарык чор болду,
Бешенеден арылбас
Мага бүткөн шор болду.
Айдоодо биздей карыптын
Ачылар күнү бар бекен?
Айлына жетип кумары
Жазылар күнү бар бекен?
Азаптан башты калкалап,
Качырар күнү бар бекен?
Карагайдан балталап
Комуз чаптым токойдо.
Түндө чаап албасам,
Күндүз колум бошойбу…
Айдап жүргөн солдаттар
Адамдын жайын билеби?
Комуз чертпей кор болуп,
Токоңдун туйлайт жүрөгү.
Сомдоп алган комузум
Капкагы калың карагай,
«Жаныма жардам» болор — деп,
Черте берем аябай.
Айдап жүргөн солдаттар
Тамашага үйрөндү,
«Адамдан чыккан жорго»деп,
Балдырашып сүйлөдү.
Комузум жаман, сүйлөбөйт,
Балта менен чаптым да,
Кыйнап жүргөн солдатка,
Кылык менен жактым да.
Эригип жүргөн нечен жан
Эрмек менен жүрүшөт,
Ар улуттан келгендер,
Аңгеме салсам күлүшөт,
Булбулдугун Токоңдун,
Мусапыр болуп жүрсөм да,
Түрүмөн таанып билишет.
Жаакка чапкан немедей
Ойноттум го колумду,
Туткунда жүргөн көп элге
Көрсөттүм го сонунду
Айдоодон аман калтырып
Ачар бекен жолумду?
Көрүп жүрөм көз менен,
Мен сыяктуу туткунду,
Далайы ачтан өлгөнүн,
Өлүктөрдү орого
Сүйрөп барып көмгөнүн,
Билген адам түшүнөт
Ушул иштин жөн-жөнүн.
Азабын тартып туткундун
Ача албадым көңүлдү.
Ак таңдай элем сайраган,
Адам билбейт жөнүмдү.
Айран болуп кыялым,
Алда нечен бөлүндү,
Азап менен өткөрдүм,
Айдай толгон өмүрдү.
Иштеп жатат канча адам,
Ачкалыктан жыгылып,
Апта сайын бир төрө
Көрүп кетет кыдырып.
Калган экен кабарым
Ал төрөгө угулуп,
Бир күнү келип тилдеди,
Жин тийгендей жулунуп.
Комузду алып колуман,
Ташка чаап сындырды,
Камап салды жапжалгыз,
Караңгы тамга кургурду,
Карагайдан комузум
Канча жаным кыйналса,
Кардыккан жок добушум.
Комузду алып ырдасам,
Ыйлаттым го муңдууну,
Кыйноодо жүрүп картайды,
Кыргыздын мендей булбулу.
КАЧКАНДАГЫ ЫР
Ашуусу бийик көрүнбөс
Белим алыс калды эле,
Атагы чыккан Фаргана
Жерим алыс калды эле.
Сарттар, багыш, көп саяк
Элим алыс калды эле.
Атаны арман күн болду,
Ал-кубатым кеткенде,
Абалым сурар ким болду?
Өзүм жалгыз талаада,
Өлсөм кайда каламын?
Күүгүм кирип, күн батса,
Кайдан жолду табамын?
Алыстан бошоп туткундан
Адашып кетип барамын.
Өлүп калсам, Токтогул,
Кол-бутумдан сүйрөшүп,
Колотко таштап коёт бейм.
Көөмп коёр адам жок,
Карга-кузгун чокушуп,
Кара көзүм оёт бейм.
Айлымды көздөй жол тарттым,
Ак шумкар куштай кагынып,
Алты аркар жылдыз батканча
Алты айланып эмизген,
Айланайын апакем,
Ак сүтүндү сагындым!…
Кетмен-Төбө жериме
Барып өлсөм арман жок,
Керимбайдан кегимди
Алып өлсөм арман жок.
Агайын-тууган, элимди
Көрүп өлсөм арман жок
Амандык сурап колумду,
Берип өлсөм арман жок
КАЧЫП КЕЛЕ ЖАТКАНДА
Түндө көрбөй уйкуну
Жүрүп келе жатамын
Жолдон чыккан үй болсо,
Сурап ичип тамагын
Кирип келе жатамын,
Элге жетип калгансып
Көтөрүлүп жүрөгүм
Күлүп келе жатамын.
Комузумдун кулагын
Бурап келе жатамын.
Ар намысты ойлобой,
Эл кыдырып, кайырды
Сурап келе жатамын.
Балта менен сомдогон
Комузум оор карагай,
Ал карагай комузум,
Оокатыма жарады ай.
Айыл болсо, келемин,
Аябай чертип беремин.
Кыз-келиндер чогулса,
Кызыган менин’ өнөрүм.
Кабагым ачып көңүлүм
Каткырып Токоң күлөмбү?
Аркамда калган баламды
Алдыма алып өбөмбү?
Кардым ачып кайгырдым,
Кубатымдан айрылдым,
Адалдан айдап кор кылдың,
Бай-манап, сага не кылдым?
Аркамда калган баламды
Айдоодо жүрүп сагындым.
КӨЧӨДӨ ӨЛЧҮ КҮНҮМБҮ?
(Сибирден жөө качып келе жатып, курсагы ачып, бир үйдүн терезесинин түбүнө туруп ырдаганы.)
Калаанын баарын кыдырдым,
Кондурбайт эч ким үйүнө,
Канчалык сайрап турсам да,
Түшүнбөйт айткан тилиме.
Туулган карып экемин
Кайгылуу күндүн түнүндө.
Бир күнү жатар жер таппай
Пааналап тамдын түбүнө,
Кардым ачка, каруу жок,
Калабы жаным тирүүгө?
Кармап берген залимдин
Жамандык кылдым кимине?
«Жакшылап бизди айтпайт»-деп,
Жазгамын кызыл тилиме.
Алымды сурар жан барбы
Айнектүү тамга кирүүгө?
Кор болбой элге жетүүгө
Колумда жок дүнүйө,
Кайыр сурап, жан сактап,
Келе жатам күнүгө.
Бир күнү жатып кетейин
Айнектүү сенин тамыңа,
Сооп болор кондурсаң
Бир чымындай жаныңа.
Же кишини тааныбайм,
Жолотпойт эч ким жанына,
Мен бир жүргөн мусапыр,
Кетип турат алым да…
Айткан сөзүм уксаңчы,
Угуп үйдөн чыксаңчы,
Бир эле түн жатамын,
Мага ырайым кылсаңчы.
Курсагым ач, каруу жок,
Турамын айнек түбүндө
Тил билбеген жан экен,
Олтурат жылуу үйүндө.
Көтөрүм болгон жылкыдай
Ырдап турам калтырап,
Курган жаным кейиди
Курсагым ач алсырап.
Айдоодон аман барамбы?
Айлымды барып табамбы?
Көркөмдүү булбул жан элем,
Көчөдө өлүп каламбы?
Элге жетип кур десе,
Айталбастан саламды?
Уруксат кылсаң бир күнчө
Улагаңа жатайын,
Кейишке башым түштү эле,
Келип турам атайын.
Өнөрүм бар колумда
Бешенеме жаралган,
Эр өлтүрүп, кун тартпай,
Айдалып келдим алалдан.
Ачкалыктан ар жерде
Көз тунарып карарган…
«Баркымды кошуп айтпайт»-деп,
Бай-манап мага кадалган.
Ат жетпеген алысты
Эки жыл басып жол кылдым,
Ардактуу алтын сөзүмдү
Ал жерге айтып кор кылдым.
Карагай менин комузум,
Күүгө келбейт колдурап .
Кардым ачка, каруу жо,к,
Кантсем мени кондурат?
Улар элем сайраган,
Укпайт адам үнүмдү,
Уштап берип душманга
Убайым кылды күнүмдү,
Ар жерге барсам кондурбаит,
Ачкадан өлчү күнүмбү?
Өз элиме жете албай
Өлөр күнүм бүгүнбү?
Көтөрүп баккан Топчубай
Көп эстеп ыйлап жүргөндүр,
Көрөмбү сенин түрүңдү?
Көк чынарда сайраган,
Көрүнөө булбул жан элем,
Көчөдө өлчү күнүмбү?
Жалаа кылып бай-манап,
Жазалуу кылдың башымды.
Көзүмдөн агат мөндүрдөй,
Ким шыпырат жашымды?
«Кеткин» деп кыштак кондурбайт,
Ким билет курсак ачымды?
Ачкадан өлсөм көчөдө,
Ала карга чокуйбу
Алтындай болгон башымды?
Азапка салып сенделтти
Анык булбул асылды…
Ыйлап жүрүп өткөрдүм
Ышкылуу өмүр жашымды..
Кардым ачка каруу жок
Каршы кылдың өлүмдү,
Кайта көрбөйт экенмин
Кадыркеч, курдаш теңимди?
Кайгы менен өткөрдүм
Кайран жаштык өмүрдү.
Кашаты ак кар тоосу бар
Калың кыргыз элимди.
Каргадай болгон Топчубай,
Кайрылып көрбөйт экенмин,
Карегим, сенин өңүңдү?
Кайрылар тууган менде жок,
Кармап берген залимден
Кантип алам кегимди?
Кара көздөн аккан жаш
Кара суундай төгүлдү.
Жан күйөт, издер тууган жок,
Жалгыздыгым билинди,
Жаралуу аркар кийиктей
Жалдыраган күнүмбү?
Адаштым акыл, жоргомдон,
Аягым түлөп, чор болду,
Адамдын көөнүн эриткен
Акын Токоң кор болду,
Аралап издеп таппадым
Бир күнү жатар коргонду.
Алым жетпейт, кантемин
Айткан залим зорлорду
Азаптуу күндө мен көрдүм
Алты айлык Сибирь жолдорду,
Ар жерге барсам кондурбайт,
Ачкадан өлчү болжолбу?
Келерге издеп бала жаш,
Кетпеген мээнет шор болду,
Аман көрөр бекемин
Аскалуу жайлоо, тоолорду?
Күкүк элем сайраган,
Күлүк элем талбаган.
Күлпөтү болуп дубандын
Гүлү элем элдин жайнаган.
Күлдү залим бузуктар
Күнөөсүз кармап айдаган,
Күү чертчү кайран эки кол
Күндө бекем байланган,
Күнөөсүз жаттым түрмөдө,
Күн көрбөй көзүм жайнаган.
Кайгырып ыйлап жүргөндүр
Каргадай балам-чырагым.
Калаага келсем кондурбайт,
Кардым ачка, кубат жок,
Кайгырып ыйлап турамын,
Калкты эриткен кайран тил,
Уруусу башка калаадан
Уялбай кайыр сурадым.
Айдаткан залим оңбосун,
Айласын кандай кыламын?
Жылаңайлак жол басып
Жарылды менин таманым,
Күнгө күйүп эзилди
Күзгүдөй тунук жамалым.
Убайым тарткан энеме
Угулду бекен кабарым?
Ачкалыктын зарпынан
Ар жерде кыштак үйлөрдү
Бирин койбой санадым.
Убайын көрбөй каламбы
Урматын жалгыз баламдын?
Азабын тартып нечен жыл
Бай-манап кылган жалаанын,
Калаалык келсем кондурбайт,
Кай жерде өлүп каламын?
Айланып өрдөк учпаган
Көлгө бардым, кайран жан,
Атам тууп көрбөгөн
Жерге бардым, кайран жан.
Ак куулар учуп жетпеген
Чөлгө бардым, кайран жан,
Айыбы жок, каптаган
Селге бардым, кайран жан.
Кайрылып өрдөк учпаган
Көлгө бардым, кайран жан,
Кабарын угуп көрбөгөн
Жерге бардым кайран жан.
Канаттуу куштар жете албас
Чөлгө бардым, кайран жан…
ЭРИКТИМ ЭКИ АЙ ЖОЛ ЖҮРҮП
Эриктим эки ай жол жүрүп,
Эзилдим таштак кыяда.
Эсил жан сени шор басып,
Келе жатам пияда.
Кейпимен тайдым бузулуп,
Кейиште турам кысылып.
Эт кетти, тери жыртылып,
Кыйналды го шордуу жан,
Жыртылды таман кыркылып.
Күүгүм кире, күн бата,
Элдин алды жуп жата
Таягымды таянып,
Талайт деп итин каранып, ?
Бардым бир Жомалай деген адамга.
Бир чымындай жанымдан
Жамандык ишти күтпөдү,
Катыны менең баласы
Бешенемди тиктеди.
— Көрүнөсүң мусапыр,
Бер келип оокат ич-деди.
Көөнүмө кайгы толтуруп,
Капшытында үстөлгө
Көчүгүм коюп олтуруп,
Жай алдырып жанымды.
Эч жазыгы жок туруп,
Кесепеттүү залымдар,
Кетирдиң кубат-алымды.
Таалайыма табылган
Барганым жакшы киши экен,
Үмүт бир кылдым жаныман.
Кубанып тердеп олтуруп,
Комузумду колго алдым,
Шаңкылдатып күү чалдым,
Мурунтан комуз укпаган
Бардык айлы чогулуп,
Мусапыр кайдан киши деп,
Жабылып тиктеп калды да.
Жакшы көрүп, кубанды
Өнөрпоз келип алдына.
Айылдын элин чогултуп,
Баары келип жабыла,
Эки сомдон, бир сомдон
Берип жатат аны да.
Үч ай жаттым ал жерде,
Жан кыйнаган тамандын
Жарыктары бүткөнчө.
Унутулуп азганым,
Убайым-кайгы тартканым,
Оюн-күлкү баштадым,
Туурасынан жарылган
Туурук шордуу бутумдун
Жарыктары бүткөнчө
Үйдөн чыгып баспадым.
Жылан чакпай кыйналып,
Өлүп бир кала жаздадым.
Жазыксыз жанды манаптар
Жамандык күнгө таштадың
Үч ай, үч күн болгондо
Керкимди тетир аштадым.
Кетсемби дей баштадым.
Тузун таткан жер менен,
Тууган болгон эл менен
Амандашып, коштошуп,
Кайтсамбы дей баштадым.
Жомалай деген адамга
Эртең менен кеп айттым,
Мен жөнөйүн деп айттым.
Айылда казак бар экен,
Тилмеч болгон
Чыкырып алып жамаатын,
Кайран эр өлүп калбасын,
Бергиле деди кайырды,
Түшүндүрдү барына
Менин ал-жайымды.
Эптеп-септеп беришет
Эшикте турган көп жыйын
Эки теңге, кырк тыйын.
Элимди издеп табалбай,
Эптеп алган мен кыйын!
Алты теңге, кырк тыйын
Жолуна кубат болсун деп
Чогултуп берди ал жыйын.
Комузумду колго алып
Кубангансып кеп айттым.
Кош, Жомалай, деп айттым.
Жомалай келди жаныма,
Беш-алты нан чогултуп,
Салып койду кабыма.
Талаада жүргөн мусапыр
Сыйындым жазуу багыма.
Жомалай деген жакшы адам
Кайрылып тиктеп кеп айтты.
Азыгың мол түгөнбөйт,
Алты күнү жол жүрүп,
Эл табасың деп айтты.
Алды жакта сөз угар,
Кара калпак, кең чалбар,
Кайрымдуу казак эли бар.
Конуп, түнөп казакка
Калкыңа баргын деп айтты.
Зыкымын коюп, аш берер,
Мартына баргын деп айтты.
Өлбөсөң оокат кыларсың,
Элиңе жетип кубанып,
Балдарың менен турарсың…
Эки басып, бир басып,
Элди карай жөнөдүм,
Ойлодум: «өлбөй көрөрмүн»,
Жыйырма төрт күн дегенде,
Орун алып мен бардым
Улуту казак элине,
Кыскага узун уладым,
Жан курусун чыкпаган,
Жакшы адам ким сурадым.
Жомалайдын элинде
Итке чегип чананы
Алганын көрдүм алардын.
Иттери койду кайтарып
Барганын көрдүм алардын.
Бугуга чегип чананы
Алганын көрдүм алардын.
Ак коюн ити кайтарып,
Барганын көрдүм алардын.
Былдырашып сүйлөгөн,
Түшүнүп тилин билбеген,
Чалдарын көрдүм алардын.
Эч айламды табалбай
Калтырап кетти дарманым.
Жерге жетип, эл менен
Эсендешер бекем деп,
Ичимде турду арманым.
Ат-араба почтовой
Мингенин көрдүм алардын.
Божурашып сүйлөшүп,
Жүргөнүн көрдүм алардын,
Өрдөк моюн, кумар көз
Сүйгөнүн көрдүм алардын.
Каргадай башты жүк басып,
Калтырап кетти дарманым.
КАЗАК ЖЕРИНДЕГИ ЫР
Салам айтып турамын
Бир тууган казак жалпыңа!
Самтырап турам мусапыр,
Сагынган менен жеталбай,
Санжырга кыргыз калкыма.
Азамат элем элимде,
Арызым айтып калайын.
Агайын калкым силерге.
Ала-Тоо кыргыз калкымда
Токтогул акын мен элем
Тозоктон чыгып жөнөдүм,
Тозоктуу зулум пашанын
Орунан качып келемин.
Салтанат кыргыз калкыма
Сайраган булбул мен элем,
Сандалып туткун жолунда
Сапар тартып келемин.
Калкың кыргыз элимде
Кайраттуу булбул мен элем,
Капас жолдо Токтогул
Кайырчы болуп келемин.
Улуу жүз казак туушкан,
Уккула менин муңумду.
Көрсөм деп качып баратам
Карегим жалгыз уулумду.
Каркыра, Жайсаң жериңе,
Көксөйүн бир аз муңумду,
Көрсөм деп кетип барамын
Көркөм кыргыз туурумду.
Токтогулду курутуп,
Карып калган замана,
Карабаган чамама.
Жетим кылган замана,
Жеткизбей тилек санаама,
Жеталбай, тентип талаада
Жетим калган балама
Жеткиз деп кетип барамын.
Жетсем деп күйүп барамын.
Бир кезекте мен дагы
Комузду тилге келтирген
Коргошундай жан элем.
Буралган кырчын тал элем.
Түптүү калктын тили элем,
Топ жыйындын гүлү элем,
Акын элем жашымдан
Айтып көргөн ар сөздү
Аткан октой башынан.
Айтып сөздү сүйлөсөм
Ала-Тоо муңу жазылган,
Асылган душман башынан.
Кулак сал, казак туушкан,
Сүйлөйүн, жаке Жамантай,
Эшиткин, курдаш Узакбай.
Эрмек болуп берейин,
Карыя Сарсенбай.
Кимдин жайын ким билет,
Бир азыраак иш кылбай,
Сүйлө дедиң, сүйлөйүн,
Азамат жигит, элиңде,
Сулайман менен Эсентай.
Жапан жүргөн мен шордуу
Жаза көрдүм ушундай.
Өз жайымды айтайын:
Туурда жалгыз туйгунмун,
Бутакта жалгыз булбулмун,
Азапка тууган кургурмун
Адашып жүргөн муңдуумун.
Агайын казак калкыма
Арыз-арманым козгоюн
Зулум падыша Николай
Сурабай көздү жаш кылган
Шылдыратып кишенин
Зынданга байлап жаткызган.
Сибирге айдап, шордотуп,
Зилдетип мени пас кылган.
Сибирде тоңуп өлсүн деп,
Жылаңаяк, жылаңбаш,
Токойдон дүмүр каздырган.
Омбудагы түрмөдө
Камап жатты отуз ай
Залим паша Николай
Солдатына урдуруп,
Зар какшатты ушундай.
Аттай кылып адамды
Чанага кошуп көндүрдү.
Оролдук казак Осмонду,
Орусча сөздү билет деп,
Ак төрө атып өлтүрдү.
Арстан эле Осмонум,
Көрүндө туруп көмгөмүн.
Казактан чыккан жан эле,
Кабылан сыны бар эле.
Оёз менен кармашып,
Ак жеринен кесилген,
Орусча окуп, тил билген,
Окумуштуу жан эле.
Айтайын заман зулумун
Айдалып жүрүп, Токтогул,
Алыс жерде курудум.
Адамзат пенде көрбөгөн
Көлгө бардым, Токтогул.
Жапан жаткан саргайып
Чөлгө бардым, Токтогул.
Кайберен басып жүрбөгөн
Зоого бардым, Токтогул.
Оролдогу ормондуу1
Тоого бардым, Токтогул.
Тирүүлөй түшүп тозокко
Жондо калдым, Токтогул.
Туткундарды күлдүрүп
Жорго салдым, Токтогул.
Байкал көлү жанында
Тордо жаттым, Токтогул.
Адамга каршы башынан
Жоодо жаттым, Токтогул.
Он жылы жатып түрмөдө,
Канымдын баарын сордурдум,
Кантала менен бүргөгө,
Талаада жатып үшүдүм,
Ачкалыктан шишидим.
Карайсың мени таңданып,
Казак калкым, жарданып.
Кечеги болгон тоюңда
Турдум четте арданып.
Түрмөдөн качып келдим деп,
Айтамынбы жар салып.
Той башкарган Дован бий
Өлөң айт деп шылдыңдайт,
Жинди го деп мыңкылдайт.
Кошоматчы акындар
Андай тойдо жылтылдайт.
Жардам кылды ал күнү
Жакеси жакшы Сулайман,
Жакшылык көрсүн Кудайдан.
Айланайын туушкан,
Адилсиз заман куруткан,
Бир кезекте мен дагы
Булбулдардын бири элем.
Жашыман бери бар эле
Кызыл тилде өнөрүм.
Түгөнбөгөн кен элем,
Кызыл тилде өлөңүм.
Комузчу жигит мен элем
Коңур тоо кыргыз жеринде.
Жүйрүк элем талбаган,
Кызыл тилим сайраган.
Кызык өлөң чыгаргам
Кыз-келинге арнаган.
Бул кезекте карасаң,
Айылга келсем ит үрөт,
Кайырчы болуп баратам.
Үстүмдө бүтүн кийим жок,
Жамачылар самтырап,
Талаада үшүп калтырап,
Ар кимден сурап Кудайы,
Келе жатам жалдырап.
Кийгеним чарык тешилген,
Бүткөн бой терге эзилген,
Ыйлап жүрөм мусапыр,
Жыйырма беш жылга кесилгем.
Аягөз, Семей калаасы,
Ала-Тоо кыргыз арасы
Алыс экен казак эл,
Омбудан бери жөө келем
Орус жерин аралап,
Байкалда сексен тешкен тоо,
Басып өтүп келатам.
Жолдо тосмо көпүрө,
Качып өтүп келетам.
Канатым казак туушкан,
Кабар ал менин муңумдан.
Барың келип турасың,
Жашырбастан айтайын
Болгон иштин ырасын.
Тозок тарткан Токтогул
Жоргосу жок турамын.
Токойлуу жерди аралап
Тогуз ай болду качканым.
Айдалып келип болуштан,
Агаин таптым орустан
Тутулуп келип болуштан,
Тууган таптым орустан.
Боорукер эл оруска
Комуз чертсем орусча,
Жай беришти конушка.
Кондурбай кууду ууру деп,
Казактан чыккан Бурулча.
Бай болсо да Бурулча,
Куну кеткен ушунча.
Айдалып жүрүп туткунда
Бир тууган таптым орустан,
Солдаттар мени тилдесе,
Харитон, Семен болушкан.
Асыл Токо качкын деп,
Элиңди эсен тапкын деп,
Эзилип жүргөн гуйгунсуң
Элиңе ырдап калгын деп,
Эрмегиңе баргын деп,
Айланайын Семенум
Акыл айтты безилдеп.
Ачкычын таппай Харитон,
Мойнумдагы чынжырды
Семенум бурап сындырды.
Кусейин ыйлап бышактап,
Харитон өптү көзүмдөн.
Кайта-кайта кучактап,
Семен менен Кусейин
Комузду берген колума,
Азаптан орус бошотуп,
Аманат салды жолума.
Айрылганда Семенум:
— Адил заман келет — деп,
Тилегиңди берет — деп,
Зулумдун торун үзөт — деп,
Ак падыша жыгылып,
Акыры тактан түшөт — деп,
Акыры заман оңолуп,
Ак, караны билет — деп,
Боштондук колго тиет — деп,
Айланайын Семенум:
Айлыңа аман кайткын — деп,
Айлыңа барып айткын — деп,
Аманат сөз тапшырды.
Кайыкчыга кат жазып.
«Тез жөнө!» деп шаштырды.
Алты күн жүрүп акмалай,
Кайыкка келдим кат алып.
Кайыкчы орус жигити
Окуп көрдү бат алып.
Дарыядан өткөрдү
Кайык менен түн катып.
«Аман-эсен баргын» — деп,
Акча берди жыргатып.
Агайын казак туушкан,
Азап көрдүм болуштан.
Аталап таптым орустан,
Айылдан чыккан зулумдар
Ары экен деди доңуздан.
Карматып мени ак жерден
Каргаша болуп асылган.
Айлымдан чыккан беш каман,
Доңуз тууган атадан.
Артымдан түшүп каралап,
Ак падышачыл төрөгө
Акча берди паралап.
Каардуу душман айдады,
Карагат көзүм жайнады.
Омбуга чейин барат деп,
Колу-бутум байлады.
Уруп солдат желкелеп,
Убайда жүрдүм энтелеп.
Үй көрбөдүм он жылы
Ак жеримден темселеп.
Туура сөздөн танбагам,
Бөлүнүп элге сайрагам.
Көралбастан тилимди
Бөйөн, чаян арбаган.
Ошон үчүн кузгундар
Артымдан түшүп калбаган.
Чыккан кыргыз жергеден,
Чапса байге бербегем,
Күлүк элем тер жеген.
Качып чыгып шордуу мен
Калкыңа сайрап турамын,
Ак падыша Николай
Адил кылбай сурагын.
Ойрон болгон заманда
Жетим, жесир ыйлаган,
Момун шордуу куураган.
Малай болду нечендер
Баш көтөрүп турбаган.
Каргыш тийген замана
Какшаганга карабайт,
Зарлаганды сурабайт.
Мени, Жаке, сурадың,
Сандалып турган убагым.
Эл экенбиз башынан
Казак, кыргыз бир тууган.
Туушкан элди бөрүлөр
Бир-бирине кас кылган.
Бул замандан мурунку
Кыргыз элде арман көп,
Молдолор сөздү көп айтат,
Сөздөрүндө жалган көп.
Манаптар элди бийлешип,
Карыптарды кул кылган,
Катындарды тул кылган.
Кендирин кесип жетимди,
Байгеге сайган жесирди.
Эшиткен элем, Сарсенбай,
Ормонхан менен Абылай
Калкты кырып өттү деп,
Уккандырсың, Жакетай,
Кененсары, Норузбай
Далайдын канын төктү деп.
Сулайман иним, сурадың:
— Аталаш тууган барбы? — деп.
Атадан жалгыз мен карып
Азабым көп, кайгым көп.
Энеден жалгыз бала элем,
Тотудай сайрап үн салган
Тили булбул жан элем.
Атадан калгам жашыман,
Армандуу болгом башынан.
Асыл энем тирүү бар,
Аны да басты кайгы-зар.
Алган жарым бар эле,
Жыргалым жалгыз бала эле.
Ботосу өлгөн ингендей
Энем боздоп ыйлаган
Чырагым уккун, Сулайман,
Жоо душмандын колунда
Жабыр көрүп арыдым.
Жол тартып жүрүп карыдым.
Ак калпак кыргыз калкымды
Айдоодо жүрүп сагындым.
Ала-Тоого жетсем деп,
Алда таала Теңирге
Айдалып жүрүп жалындым.
Караштың иним Сулайман,
Үч күн жаттым үйүңдө,
Уктай албай түнүндө
Ар нерсе келет оюма.
Аманат жүрөм мен карып,
Азаптуунун жолунда.
Көрүнбөй качып келатам
Жашынып элдин тобуна.
Кайта түшүп калам деп
Канкорлордун колуна.
Карыя жаке Сарсенбай,
Кулак салгын, Узакбай,
Куугунда жүрөм ушундай,
Карагым жигит Эсентай,
Качып жүрөм ушундай.
Той тараганча Токтогул Жамантай деген адамдыкына жатат. Тойдон кийин Жамантайдыкында бир түнү таң атканча ырдады. Андан кийин да 15 күн туруп, айыл кыдырып ырдай берди.
Бурулча деген бай кемпирге келсе Токтогулду үйүнө кондурбай, тамак бербей кууйт. Ошол Бурулчаны мындай деп ырдаган:
Кондурбады Бурулча:
«Мал уурдайсың» деп айтып.
Сөөгүмдү какшатты,
Кордоп, сүйлөп, ыйлатып.
Боору таш экен Бурулча,
«Сандалбастан кет»деди.
Мында неге келдиң деп,
Мылтыгын мага кеседи.
Тамак-аш бербей боктоду,
Уурусуң деп соттоду.
Ушул адам алды деп,
Жоголгон малын эстеди.
Айыптуу кылып өзүмдү
Ак жеринен кектеди.
Карып болгон Токтогул
Качтым ыйлап буркурап.
Сай сөөгүм зыркырап.
Бурулчанын малайы,
Артыман келип бу шордуу,
Айтып берди бу жолду.
Бурулча деген байбиче
Ушинтип мени кордоду.
«Бурулчага таарынсаң да, жалпы казак элине таарынба. Ал жерге кирсин, өзү кемпир, бая күнкү тойдогу Дован төрөнүн эжеси. Анын колунан бечарага жакшылык келбейт» — деген Сулайман. Ошондо Токтогулдун ырдаганы:
Айдоодон качкан Токтогул
Айткан элем сырымды,
Эшиткен элең ырымды,
Түшүнгөн элең, Сулайман,
Менин көрүп сынымды.
Айткан элем чынымды,
Айланайын Сулайман,
Эми эшиттим өзүңдөн
Дован деген чырыңды.
Сабатмак экен Дован бий
Көк чыбыкка бөлөтүп.
Бурулчанын музоосун
Алмак экен төлөтүп.
Курутмак экен шорумду
Кайта Омбуга жөнөтүп.
Токтогул ошол айылда Абдылда деген адамдын үйүндө олтуруп, Авитай жана Ахмат деген эки бирин жакшылыгын, алардыкынан тамак жөөзүнүн жыртык-тешигин жаматып алганын ырдайт:
Айлансам болот элдерден
Авитай ишке жарады.
Авитайдын аялы
Чапанымды жамады.
Агасы Ахмат бечара
Ал жайыма карады.
Козу союп, эт берди,
Алдыма чобур ат берди.
Азык кылып кеткин деп,
Актаган таруу сөк берди.
Ээрчитип келип Авитай
Көпүрөдөн өткөрдү.
Толгонуп карап көз салды,
Токтогулдай карыпка
Төө берген окшоду.
Астымда минген ат болду,
Азап күнүм шат болду.
Айтып берди Авитай:
Ашуусу бийик тар жолду,
Туздуу эчен көлдөрдү,
Жолдогу кургак чөлдөрдү.
Жакын казак эл деди.
Жатсаң шибер жер деди.
Байсейит деген айылды
Баана кылып ал деди.
Ал жерде менин жээк-жаатым
Абдылда деген бар деди.
Азык берет ал сага,
Кайгырба да, ыйлаба,
Ушинтип мени дайындап,
Авитай сага жиберди.
Кулак салгын, Абыке,
Куурагандын сөзүнө.
Назар салып карагын
Токтогулдун көзүнө
Өлбөй келип олтурам
Орток болуп ашыңа,
Эгин, чөбүм чаппастан,
Жайып малым бакпастан,
Жабыр түштү башыма,
Кармалып кайра өлбөйүн,
Түн катып эми кетейин,
Түркүк элге жетейин.
Аягөз, арка Семейден,
Караганда, Соркөлдөн
Караңгыда өтөйүн.
Ыраазымын, казак эл,
Уруксат бер кетейин.
Узакбай менен Сулайман,
Жамантай, Жаке бир тууган,
Кудай мени оңдурбас
Жакшылыгың унутсам.
КҮҢГҮРӨНӨ КҮҮ ЧАЛДЫМ
Күңгүрөнө күү чалдым,
Күсөгөн калкым уксун деп,
Айдоодон башы бошогон
Акыным Током экен деп,
Арзыган үнүм уксун деп
Кылмышы жок эч кандай
Кандай балээ жетти деп
Калпалар кылган жаңжалда,
Каргаша чыгып кетти деп.
Кайгырган элим сен элең
Насибим буйруп туз тартып,
Калкыма келген мен элем.
Аш менен тойдо турганда
Атагын айтса түгөнбөс,
Алты сан кыргыз эл элең.
Алышып душман жетпеген,
Айлампа тунук көл элең.
Өмүргө шерик өскөн эл
Көңүлдөн кетпейт дээр элем.
Көмүскө кетип жок болгон,
Кош көмөкөй жез таңдай
Күкүгүң Токоң мен элем.
Карагер миндим семиз деп
Кыл торко кийдим тегиздеп.
Кадырлаш тууган калды деп,
Кайрылып келдим сени издеп.
Туткун болуп кармалып,
Тууганым кайгы жеди эле.
Түрмөдөн колу бошонуп,
Тууруна Токоң келди эле.
Кулданбай, Таакы аралаш
Садырдын уулу Карабаш,
Кедейге намыз талашкан.
Бешкемпир уулу эр Төрө
Бул дүйнөдөн өтөрдө,
Каркыра тартып жол баштап,
Караңгы сапар кетерде
Курманбек менен Аккандай
Сени менен Ширгели,
Кыяматтык дос эле.
Барсаң ошол доңузга
Салам дуба деди эле.
Атабыз кыргыз калкынан
Атантай, Жоомарт, Төрөдөн
Айрылдык өлүм зарпынан.
Ажалы жетип, күн бүтүп,
Аракет жайга жөнөттүк,
Айыкпаган дартынан.
Туурунан чоочутуп
Туйгун эрди качырдык,
Тутам боосу үзүлүп,
Туура белди ашырдык.
Турпагы бийик мүрзөгө
Туйгунуңду жашырдык.
Агаин, тууган турган эл
Дубасын айттым асылдын,
Ак коюң союп жатканда
Ак тузуң татьга, эт жедим,
Аманы го башымдын.
Түрмөдө жатып көз жумган,
Дубасын айтып асылдың.
Курдаш элең, Ширгели,
Кутулдум бекен карзыңан.
Көрөмбү деген өзүңдү
Курбуң эле арзыган.
Өл деген менен өлөмбү?
Кел деген менен келемби?
Айдоого кеткен кыргыздын
Жармы өлдү, жармы бар.
Уругу кыргыз баласын
Бир көрүшкө ынтызар.
Туурунун үстүнөн
Туйгунум боосу чечилди,
Өлгөнүнөн калганы
Жыйырма жылдан кесилип,
Түрмөдө калды шекилди.
Калайлуу туур үстүнөн,
Карчыгам боосу чечилди.
Калпалар кылган жаңжалда,
Жазыксыз көп эл кесилип,
Камакта жатат шекилди.
Алакчын, саруу тобунда,
Сологойдун оңунда,
Кайрадан сайрап отурам,
Комузум алып колума,
Кайрылып келип эл таптым,
Таластын узак жолунда
Муунумду муң баскан,
Көңүлүмдү кир баскан,
Акын элем бир чакта,
Палицей жүрүп артымда
Бош койбогон бир паска.
Караны кийсем, бойдо жок,
Калың кыргыз элиме
Кайрылам деген ойдо жок.
Кызылды кийсем, бойдо жок,
Кыямат күндө жатчу элем,
Кылчаям деген ойдо жок.
Айылдан кеткен адашты,
Абактан оокат талашты.
Ак туйгун куштай чеңгелдеп,
Ак тузум таткын, бер кел деп,
Ата журтум Шамшыкал
Алып келди карачы.
Байланып колу жүрбөсүн,
Бечаранын баласы.
Букадай булчуң эт кетти,
Панардай кара көз кетти,
Акыл качты, эс кетти,
Ушу жакка жөнөрдө
Баймамбетти аксылык
Карышкыр талап жеп кетти,
Таластын өзөн суунда,
Курбу-курдаш турсуң да,
Барыңарга Баймамбет
Салам дуба деди эле.
Кандай күндө жатат деп
Баарыңдан кайгы жеди эле.
Кутулдум элдин карзынан,
Сөз уктуң муңдуу жарчыдан,
Айткан сөзүм орунбу?
Тели-теңтуш калган эл
Бек кармайын колуңду!
Кадырлаш калган дос болсоң,
Бир жыттайын мойнуңду.
Сандаган кыргыз калың эл
Сайраган Током күүсү деп,
Сагынгандыр ойнумду.
|
